Hans de Kruijf

Waar de cultureel antropoloog zich in het verleden vooral bezighield met de beschrijving van zogenaamd geïsoleerde primitieve samenlevingen, lijkt hij tegenwoordig
vooral gebiologeerd door culturele verwevenheid, complexiteit en verandering. In een wereld waar dankzij informatietechnologie en ‘hypermobiliteit’ ideeën, middelen
en (sommige) mensen relatief onbegrensd zijn, is het dynamische karakter van cultuur namelijk onmiskenbaar. De focus van antropologische cultuurbeschrijving is dan
ook niet meer het portretteren van vermeend bedreigde exotische sociale systemen, maar het analyseren van veranderingsprocessen. ‘Guyana Junction’ is het verslag van
zo’n analyse.

Wisselwerking

Het proefschrift beschrijft een proces: het verhaal van de wisselwerking tussen een diasporagemeenschap en haar omgeving die uitmondt in ‘hindoestaniteit’. Deze hindoestaniteit is meer dan simpelweg cultuur, het is ook meer dan een collectieve identiteit. Het is eigenlijk de couleur culturelle van gedrag: een aspect van het denken en doen dat tekenend is voor de visies en strategieën van hindoestanen. Deze couleur culturelle blijkt uit het curry-rijke hindoe hindoestaanse dieet, maar bijvoorbeeld ook uit de complexe relaties tussen vrouwen en hun inwonende schoondochters. Hindoestaniteit manifesteert zich eigenlijk in allerlei ideeën en manieren die Hindoestanen delen, omdat ze de ervaringen delen die ten grondslag liggen aan dergelijke ideeën en manieren. Dit arsenaal aan collectieve ervaringen
is heel uitgebreid en verandert voortdurend, omdat de omstandigheden waaronder hindoestanen samenleven voortdurend wijzigen. Dat gebeurt onder invloed van
zaken als het politieke klimaat, economische ontwikkelingen en het media aanbod. Deze hindoestaanse context bepaalt de waarde van tradities en inspireert culturele
innovatie of juist cultuurbehoud. De meest in het oogspringende en invloedrijke contextuele factoren zijn multiculturaliteit en mondialisering. Want vooral de interactie met andere etnische groepen in Guyana’s gemêleerde (post)koloniale samenleving en de verregaande incorporatie van hindoestanen in transnationale (economische, religieuze en sociaal-culturele) netwerken hebben richting gegeven aan de ontwikkeling van hindoestaniteit. 

Multicultureel

De hindoestanen zijn in Guyana verzeild geraakt toen
Britse plantagehouders arbeidskrachten nodig hadden
na afschaffing van de slavernij. Tussen 1838 en 1917 emigreerden een kleine 240.000 Indiase contractarbeiders naar Guyana. De meeste waren afkomstig uit een
aantal etnisch vrijwel homogene regio’s in Noord-India. In Guyana betraden zij een plurale samenleving waar oude vanzelfsprekendheden ter discussie kwamen te
staan. Bestaande religieuze en sociale structuren (bijvoorbeeld kastes) verloren hun waarde of moesten opnieuw gedefinieerd worden in een wereld waar andere etnische
groepen en geloofssystemen de overhand hadden. Guyana was en is multicultureel. De -bijna karakteristieke- postkoloniale sociale en politieke instabiliteit en economische
afhankelijkheid dwong de hindoestanen tot een defensieve zelfdefinitie. De transformatie van het hindoeïsme is een goed voorbeeld. Veranderingen in religieuze praxis en doctrine van deze hindoestaanse meerderheidsreligie in een nieuwe plurale omgeving, demonstreren het adaptief vermogen van een ogenschijnlijk statisch systeem. In vergelijking met India is hindoeïsme in Guyana buitengewoon uniform en egalitair - aanpassingen die profijtelijk zijn in een multi-etnisch milieu. Bovendien is de geloofsleer
verchristelijkt, en evenzeer gebaseerd op noties van hemel, hel en vergeving als reïncarnatie en karma. Het geloof sluit enerzijds aan bij het referentiekader van een
verwesterd collectief en biedt anderzijds een eenduidig symbolisch instrumentarium waarmee de hindoe zich kan  onderscheiden en identificeren in een complexe sociale
arena.

Fundamentalisten

Eenzelfde wens tot onderscheiding en identificatie ligt ten grondslag aan de recente transformatie van de hindoestaanse moslimgemeenschap in Guyana. Evenals elders in
de wereld, heeft mondialisering de verspreiding van een neofundamentalistische islam in Guyana gefaciliteerd. De influx van ideeën en geld uit met name het Midden-
Oosten, tezamen met lokale gevoelens van sociale fragmentatie en vervreemding, inspireerden de ontwikkeling van een gedeculturaliseerde groep gelovigen. Deze groep
propageert een universele islam en moslim broederschap. Zij verwerpt culturele gebruiken en noties die de lokale islam kenmerken en het tot een etnische religie maken.
De fundamentalistische wens tot religieuze deculturalisatie heeft tot de opkomst van een neotraditionalistische islam geleid. Vertegenwoordigers van deze beweging propageren een geloof waarin culturele gebruiken centraal staan en benadrukken het belang van de religie als etnisch bindmiddel. Paradoxaal genoeg hangt ook het succes van neotraditionalistisch protectionisme af van het vermogen om een transnationale alliantie te smeden tegen de dreiging van het fundamentalisme. Neotraditionalisten in Guyana werken dus nauw samen met collegae in Suriname, Trinidad en hindoestaanse diasporagemeenschappen in Noord-Amerika en West-Europa.

antropologie van verandering

Mondialisering heeft het aanzien van de islam in Guyana drastisch gewijzigd. De ontwikkeling van steeds grenzelozere netwerken heeft gelovigen gedwongen tot herwaardering en herdefiniëring van religieuze praxis en visies. Eenzelfde trend is zichtbaar in andere velden waar ‘hindoestaniteit’ tot uitdrukking komt, zoals de noties en
uitingen van adolescentie en schoonheid. Invloeden van buitenaf hebben er toe bijgedragen dat moderne 18-jarigen nog niet willen trouwen maar liever een ongebonden studentenleven leiden, en dat hindoestaanse meisjes
bilspieroefeningen doen om een ‘Latino’ achterwerk te krijgen. In feite zie je de impact van mondialisering, net als de invloed van het bestaan in een competitieve multi-etnische
samenleving, terug in elke expressie van hindoestaniteit. Niemand twijfelt nog aan deze culturele dynamiek Een analyse van cultuur, met name in steeds complexere
en sneller veranderende settings, moet daarom een procesbeschrijving inhouden. Het hoe en waarom van voortdurend evalueren, reproduceren en herscheppen van
culturele uitingen moet centraal staan. Guyana Junction is naast een volksbeschrijving van hindoestanen een uitwerking van een antropologie van verandering - je zou het
een ‘processuele etnografie’ kunnen noemen. De dissertatie demonstreert een antropologische manier van kijken naar collectieve componenten in gedrag van wereldburgers, die in de studie van sociale complexiteit en verwevenheid
heel vruchtbaar kan zijn.

Noot

Hans de Kruijf promoveerde aan de faculteit Sociale Wetenschappen
van de Universiteit Utrecht.
Hans de Kruijf (2006), Guyana Junction: Globalisation, Localisation,
and the Production of East Indianness. ISBN 90-3610-
058-5 / Dutch University Press (Rozenberg Publishers)