Deze column verscheen eerder in Sociologie Magazine 2013, 2 in de rubriek Vergeten Sociologie. Niets missen in de sociale wetenschappen? Word abonnee van Sociologie Magazine!

Vergeten sociologie bespreekt onbekendere boeken van Nederlandse sociaal-wetenschappers en is geïnspireerd op de columns van de Poolse schrijfster Wislawa Szymborska (1923-2012), verzameld in Onverplichte lectuur.

Ellie Smolenaars

Het is 1968, Nederland. Een jongen afkomstig uit een hoger milieu maakt gemiddeld een minstens vijftien maal grotere kans op toelating tot het hoger middelbaar onderwijs dan een jongen uit het lagere milieu. Waarom? Het onderzoeksteam onder leiding van Frederik van Heek gaat op zoek naar de achtergronden. En publiceert de vondsten in Het verborgen talent.
Met opzet koos ik zojuist voor een wat detective-achtige opening. Je zou Het verborgen talent heel goed als een scenario van CSI: Miami kunnen lezen. Waarschuwing vooraf: hier heb je veel verbeeldingskracht voor nodig. Crime Scene Investigation is een Amerikaanse serie (2002-2012), uitgezonden in Nederland door RTL. Het werkt volgens het whodunit-principe, gebruikt technologisch geavanceerd sporenonderzoek en een warmzacht kleurenfilter, zodat altijd een Florida-achtig licht schijnt.
Bij de waarschuwing vooraf hoort ook een relativering tussendoor: zoveel fantasie heb je nu ook weer niet nodig. Het is meer een back to basics. Het gaat om de charme van de onderzoeker als bloedhond, of, in pré-CSI-termen, om de onderzoeker als een Sherlock Holmes of Miss Marple. En door Het verborgen talent heen is die spoorzoekersdrift voelbaar.
De onderzoekers gaan op pad, zijn gewapend met kennisdrang en hun geavanceerde methoden. Leidende speurvraag: waar is het verborgen talent? En: wat is het verborgen talent? Het Sociologisch Instituut Leiden vindt bewijzen dat het Nederlands schoolsysteem sterk selecteert. Daarbij maken Van Heek en zijn team gebruik van een specifiek talentenprofiel: de 'schoolgeschikte leerling'. Talent is 'parate schoolgeschiktheid', ofwel an exercise of ability in a social setting. De consequentie van deze keuze is dat je talent niet kunt vinden met louter een individuele intelligentie-meting. Het sporenonderzoek moet juist ook plaatsvinden in de culturele omgeving van het kind. Naar welke televisieprogramma's kijkt het? Wat zijn haar of zijn vrijetijdsactiviteiten? Lezen de ouders?
De onderzoekers verrichten survey-onderzoek onder ouders en onderwijzers en ze interviewen afgestudeerden. Het team zet leestesten in en schoolgeschiktheidstesten, bestudeert buitenlandse experimenten en socio-demografische gegevens. De slechte doorstroming blijkt geen aversie van de lagere milieus tegen hogere onderwijsvormen, wel onzekerheid. Onzekerheid over de vraag of handarbeiderskinderen zich wel zullen handhaven.
Aan het hoofd van het internationaal erkende talentenproject staat Frederik van Heek (1907-1987), zoon van een Twents textielfabrikant. Van Heek is van 1948 tot 1972 hoogleraar Sociologie te Leiden. Sociale ongelijkheid is een belangrijk vraagstuk in zijn werk met verder als leidende principes: empirische bewijsvoering, ratio en maatschappelijke bruikbaarheid.
Op zijn beurt is het talentenproject weer onderzocht als casus door wetenschapsfilosofen, de spoorzoekers van de spoorzoekers. Zij vragen zich af of met de definitie van talent als 'parate schoolgeschiktheid' de resultaten niet al te zeer voorgekookt waren. Het raakt de spannende kwestie van de integriteit van het spoorzoeken.
Hoe meet je de integriteit van de detective? Met sociale media opgegroeide generaties hebben extra voelsprieten voor authenticiteit. Bedolven onder warme kleurenfilters en snelle reclamewerelden die ook nog eens authenticiteit willen produceren, ben je sensitief voor die grens tussen echt en niet-echt. Natuurlijk is sociologisch onderzoek geen CSI: Miami. Dat is jammer van dat warme, Florida-achtige licht. Maar daarvoor in de plaats erven we VanHeekiaanse empirisch-rationele verlichting.

Het verborgen talent – Milieu, Schoolkeuze en Schoolgeschiktheid. F. van Heek e.a. (1972, tweede druk) Meppel: J.A. Boom en Zoon.

Deze column verscheen eerder in Sociologie Magazine 2013, 2 in de rubriek Vergeten Sociologie. Niets missen in de sociale wetenschappen? Word abonnee van Sociologie Magazine!