gewooon worden wie je bent
Ellie Smolenaars
Individualisering maakt dwingende regimes van culturele idealen rond
individuele vrijheid, authenticiteit en tolerantie. Zo luiddde in het kort de
centrale stelling van het symposium Paradoxen van Individualisering,
gehouden op 13 april aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Het thema is ook onder sociologen controversieel. De sociologie zou aan betekenis hebben ingeboet in moderne, sterk geïndividualiseerde
samenlevingen, vinden sociologen, waaronder Jacques van Doorn. Jan
Willem Duyvendak, referent op het Rotterdamse symposium, benadrukte
het gevaar van die opvatting. De hoogleraar Algemene Sociologie van
de Universiteit van Amsterdam merkte op dat we in een weinig sociologisch
tijdgewricht leven, juist omdat mensen zichzelf als autonome en authentieke
individuen ervaren: ‘Kijk maar naar de boekhandel. Terwijl de esoterie bloeit, zijn wij de bedreigde soort.’
Culturele polarisatie
De bedreigde soort liet vanuit Rotterdam vooralsnog ‘gewoon van zich
horen wie ze zijn’. Stef Aupers presenteerde zijn onderzoek over het sociale en publieke belang van New Age spiritualiteit. Jezelf zijn, aldus Aupers, is een imperatief. In de New Age-beweging moet je ‘gewoon jezelf zijn’ en jezelf zoeken, onder begeleiding van een bijbehorende authenciteitsindustrie. Met het voorbeeld van een uitvaartverzekeraar in de reclame ‘blijf jezelf tot het einde’, krijgt hij de lachers in de zaal
op zijn hand. Individuele vrijheid en tolerantie vormen steeds meer de inzet van politieke
meningsverschillen en conflicten, concludeert Peter Achterberg op basis van onderzoek naar politieke partijprogramma’s. Een nieuwe culturele polarisatie vervangt de oude politieke kloven. Libertarisme en autoritarisme botsen en vervangen de oude klassenstrijd. En individuele vrijheid en tolerantie moedigen virtuele gemeenschapsvorming door bijvoorbeeld rechtsextremisten
aan, stelt Willem de Koster. Jongeren die actief zijn op de rechts-extremistische site Stormfront vormden zijn onderzoekssubject. Het merendeel van de door hem geïnterviewde jongeren bleek in deze elektronische community op zoek naar compensatie voor de sociale uitsluiting die zij offline ervaren. De onderzoekslijn van de cultuursociologen werd onder de loep genomen door Jan Willem Duyvendak. Hij miste
een definitie van individualisering en vroeg zich af of het begrip niet
‘dunner’ moest. In de journalistiek is het al een ‘gruwelijke stoplap’, vond
hij. Niet dat sociologen het moeten weggooien, maar Duyvendak pleitte
ervoor weer eens terug te gaan naar de vraag: ‘Wat is individualisering in jouw tekst?’
Verschillen tussen universiteiten
Duyvendak constateerde ook opmerkelijke verschillen in de aanpak van het onderzoeksthema tussen de Nederlandsevuniversiteiten, met in Tilburg
het onderzoek naar individualisering als permissieve waarde, in Nijmegen
het analyseren van de diversiteit in de samenleving, in Amsterdam het
onderzoek naar afnemende dwang van instituties en in Rotterdam de
vervreemdende gevolgen van individualisering.
In zijn reactie definieerde Dick Houtman individualisering als: ‘individuele
vrijheid als nastrevenswaardig ideaal’. Stef Aupers karakteriseerde de Rotterdamse
stijl als ontnuchterend en zichzelf en zijn collega’s als sociologische
mythejagers. De hardnekkige mythe van individuele vrijheid, breed gedragen
in de samenleving, is de focus van hun aanpak. Onder de toehoorders bevond zich ook
Jan Berting. De emeritus hoogleraar, over uit Marseille, is het oneens met
het belang dat de huidige sociologen hechten aan individualisering. ‘De
sociologie is te conformistisch geworden, te politiek’, zegt hij tijdens de borrel. ‘Er is een premie voor onderzoek dat herkend wordt.’ Hij ziet juist recollectivisering om zich heen. ‘In het moderne bedrijf kijkt iedereen dezelfde richting uit en iedereen volgt. De
islam en in Frankrijk de Basken… Het behoren tot een groep wordt juist weer belangrijk.’ Meer op: www.eur.nl/fsw/paradoxen
