Via online platformen zoals Airbnb delen we steeds vaker goederen met vreemden. Maar waarom vertrouwen we onbekenden onze spullen toe? Rense Corten bespreekt zowel de voor- als nadelen van het vertrouwen binnen de deeleconomie.

Je kunt je natuurlijk afvragen hoe nieuw dit delen nu echt is.

Door Rense Corten

Stelt u zich voor dat er plotseling een vreemde bij u voor de deur staat die graag voor een paar tientjes uw auto voor een dag wil huren, uw boormachine wil lenen, of een nachtje op de zolderkamer wil blijven slapen. Hoe groot is de kans dat u op zo’n verzoek ingaat? Voor de meeste mensen geldt waarschijnlijk dat die kans niet groot is. Toch is dit min of meer wat er sinds enkele jaren op grote schaal gebeurt in wat de 'deeleconomie' is gaan heten. Via online platformen zoals Airbnb, Snappcar, Couchsurfing en Peerby delen particulieren, al dan niet tegen een financiële vergoeding, spullen als auto’s, gereedschappen, kleding en huizen.
Over de precieze definitie van deeleconomie verschillen de meningen, maar een gangbare (van de hand van Koen Frenken) is dat het gaat om consumenten die elkaar tijdelijk toegang geven tot onbenutte goederen, meestal via online platformen (merk op dat deze definitie bijvoorbeeld taxidienst Uber uitsluit). Ook over de vraag of je dit gedrag nu echt 'delen' mag noemen wanneer er geld mee gemoeid is, kun je eindeloos debatteren. Ik beperk me hier tot de observatie dat ook in het dagelijks spraakgebruik 'delen' niet uitsluitend over onbaatzuchtig gedrag gaat: denk bijvoorbeeld aan het delen van een woning door studenten.
De opkomst van de deeleconomie heeft behoorlijk wat stof doen opwaaien. Waar de deeleconomie aanvankelijk juichend werd ontvangen als een vernieuwing die economische voorspoed, een duurzamere economie, en zelfs meer sociale cohesie zou brengen, klinkt de afgelopen jaren steeds meer kritiek, bijvoorbeeld naar aanleiding van de overlast die verhuur via Airbnb in toeristensteden veroorzaakt. Toch besloot het kabinet onlangs voorlopig af te zien van verdere regulering, en de deeleconomie vooralsnog haar gang te laten gaan. Ook lokale overheden staan veelal positief tegenover de deeleconomie, als een manier om de gewenste participatiesamenleving vorm te geven.

Significante risico’s

Je kunt je natuurlijk afvragen hoe nieuw dit delen nu echt is. Delen we niet al sinds mensenheugenis onze bezittingen met familie, vrienden en buren? Het nieuwe zit hem hier in het feit dat deeleconomie-transacties typisch plaatsvinden tussen vreemden. Dat delen tussen vreemden niet zo vanzelfsprekend is als tussen bekenden, heeft te maken met vertrouwen: aan het delen van spullen zijn namelijk significante risico’s verbonden. Wie zijn auto verhuurt of zijn boormachine uitleent via een deelplatform moet maar hopen dat zijn bezit weer onbeschadigd terugkeert; wie een kamer verhuurt via Airbnb moet er niet alleen op vertrouwen dat de gast de boel netjes achterlaat en niet stiekem spullen meeneemt, maar neemt ook een zeker veiligheidsrisico door een vreemde in zijn huis toe te laten. Dit veiligheidsrisico geldt overigens ook voor de gast.
Bij het aloude delen tussen vrienden en bekenden weet je wat je aan elkaar hebt door ervaringen uit het verleden, en is het bovendien aannemelijk dat de ander jou niet zal belazeren omdat je van elkaar weet dat je ook nog langer samen door één deur moet. Dit soort mechanismen wordt nog verder versterkt door inbedding in sociale netwerken, waarin informatie over (on)betrouwbaarheid zich makkelijk verspreidt. Bij interacties met vreemden is dit niet of veel minder het geval.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2018, jaargang 2. Niets missen in de sociologie? Word abonnee van Sociologie Magazine!

Willens en wetens

Vertrouwen is hierbij overigens typisch zo’n begrip dat, zowel in het dagelijks spraakgebruik als in de sociologische literatuur, op allerlei verschillende manieren gebruikt wordt. Hier conceptualiseer ik vertrouwen, in de traditie van rationele keuzetheorie, als een keuze: als de beslissing om willens en wetens je lot in handen te leggen van een ander die de mogelijkheid heeft daar misbruik van te maken. Het gaat bovendien steeds om vertrouwen in actoren, wat iets fundamenteel anders is dan bijvoorbeeld wat we 'vertrouwen in de economie' noemen. In veel gevallen leidt het niet schenken van vertrouwen voor beide partijen tot een suboptimaal eindresultaat: zelfs een louche autohandelaar die je het liefst een oud barrel verkoopt, zal je liever een degelijke auto verkopen dan helemaal geen auto.
Er is veel voor te zeggen dat dit type vertrouwensprobleem groter is in de deeleconomie dan in de 'conventionele' economie. Doordat deeleconomie-transacties per definitie plaatsvinden tussen particulieren, kunnen deze minder makkelijk vertrouwen op de economische en juridische mechanismen waar consumenten normaal gesproken door beschermd worden: consumentenwetgeving, keurmerken, consumentenorganisaties, of simpelweg de goede reputatie van de bakker op de hoek. Daarbij komt dat deeleconomie-transacties zich deels afspelen in de persoonlijke sfeer, wat de risico’s nog eens vergroot.
De intuïtie dat vertrouwen een cruciale rol speelt bij delen tussen vreemden is voor sommige voorstanders van de deeleconomie, zoals Rachel Botsman, zelfs reden om vertrouwen uit te roepen tot 'de valuta van de nieuwe economie'. Dat dit vertrouwen op zulke grote schaal en ogenschijnlijk zo makkelijk tussen vreemden ontstaat, lijkt tegenintuïtief en is iets dat velen nog maar enkele jaren geleden niet voor mogelijk hadden gehouden.

Reputatiesystemen

Dat dit in de deeleconomie toch lukt zou je de verdienste kunnen noemen van de deelplatformen, die allerlei mechanismen in het leven hebben geroepen om vertrouwen te bevorderen. Naast verzekeringen en identiteitsverificatie is de meest prominente daarvan het reputatiesysteem, waarin gebruikers elkaar door middel van de alomtegenwoordige vijf sterren of een geschreven tekst kunnen beoordelen. De theorie is dat zo’n systeem voor gebruikers inzichtelijk maakt hoe betrouwbaar andere gebruikers zich in het verleden gedragen hebben, en bovendien langetermijnbelangen creëert omdat gebruikers die eenmaal een slechte reputatie hebben opgebouwd door andere gebruikers gemeden zullen worden.
Er bestaat inmiddels veel empirisch onderzoek dat inderdaad laat zien dat reputatiesystemen op die manier vertrouwen bevorderen, bijvoorbeeld op grote online marktplaatsen als eBay, en zelfs in de schimmige online drugshandel op het Dark Web. In die zin neemt een online institutie als het reputatiesysteem bij delen tussen vreemden de plaats in van sociale netwerken tussen familie, vrienden en buren.

Persoonlijke ervaringen

Is het 'raadsel' van vertrouwen in de deeleconomie daarmee opgelost? Nog niet helemaal; bij nadere beschouwing blijken er nog een hoop open vragen te bestaan. Zo blijkt de precieze werking van reputatiesystemen nog altijd niet volledig begrepen. Waarom nemen gebruikers bijvoorbeeld de moeite sterren te geven en recensies te schrijven? Zonder deze informatie functioneert het systeem niet, maar een rationele prikkel om aan dit collectief goed bij te dragen ontbreekt op het eerste gezicht. Daarnaast zijn er ook deelplatformen die uitstekend lijken te functioneren zonder reputatiesysteem, zoals spullenleenplatform Peerby. Is de bijdrage van reputatiesystemen aan de vorming van vertrouwen dan wel zo groot als we denken?
In bredere zin kan je ook vraagtekens zetten bij de mate waarin deelplatformen er daadwerkelijk in slagen vertrouwen te creëren. Hoewel de platformen populair zijn en de nodige aandacht genereren, worden ze in veel gevallen vooral gebruikt door jonge, hoog opgeleide en witte grotestadsbewoners; groepen die doorgaans toch al hoog scoren op metingen van algemeen vertrouwen. Als de deeleconomie daadwerkelijk een grote rol in de economie en samenleving wil spelen, zal zij ook groepen moeten bereiken die traditioneel minder makkelijk vertrouwen, zoals lager opgeleiden en migranten.
Een gerelateerde vraag is in hoeverre de door deelplatformen opgeworpen instituties vertrouwen kunnen genereren tussen leden van verschillende sociale groepen. Recent onderzoek, door bijvoorbeeld Edelman, Luca en Svirsky in de VS, suggereert dat dit niet vanzelfsprekend is: zij lieten voor Airbnb zien dat zwarte Amerikanen niet alleen lagere huren ontvangen voor vergelijkbare kamers dan andere verhuurders, maar ook als gast minder makkelijk aan een kamer kunnen komen. In zekere zin is dit de keerzijde van juist het soort mechanismen dat vertrouwen tussen vreemden mogelijk maakt, zoals reputatiesystemen: de nadruk op persoonlijke ervaringen en informatie opent ook de deur voor discriminatie, anders dan in bijvoorbeeld de traditionele hotelsector waar in principe iedereen zonder aanzien des persoons een hotelkamer kan boeken.

Sociale cohesie

Tot slot kan je je afvragen wat de opkomst van delen via online platformen doet met sociale cohesie. Wie voor geld zijn auto, logeerkamer, of gereedschap aan een vreemde kan verhuren, is misschien minder geneigd die zaken nog voor niets met vrienden, familie en buren te delen. Daarnaast is het voorstelbaar dat mensen minder gaan investeren in sociale relaties (en daarmee in sociaal kapitaal) en met mensen uit zulke primaire groepen. Als je eenvoudig een ladder kunt lenen van een vreemde via een online platform, is het wellicht minder noodzakelijk om in een goede relatie met de buurman te investeren.
Voor al te stellige uitspraken over dit soort maatschappelijke gevolgen is het echter nog te vroeg: de deeleconomie is nog jong en er is nog maar weinig systematisch empirisch onderzoek naar gedaan. Wel is duidelijk dat de opkomst van de deeleconomie sociologen niet alleen volop nieuwe mogelijkheden biedt om bestaande vragen over vertrouwen en instituties in een nieuwe context te onderzoeken, maar tal van nieuwe vragen oproept over de impact van technologie op vertrouwen, sociaal kapitaal, en sociale cohesie.

Rense Corten is universitair hoofddocent bij de afdeling Sociologie aan de Universiteit Utrecht.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2018, jaargang 2. Niets missen in de sociologie? Word abonnee van Sociologie Magazine!

Literatuur
What’s mine is yours: The rise of collaborative consumption. R. Botsman & R. Rogers (2010) Londen: Harper Collins.
Racial discrimination in the sharing economy: Evidence from a field experiment. B. Edelman, M. Luca & D. Svirsky (2017) In: American Economic Journal: Applied Economics, 9(2), 1-22.
Eerlijk delen - Waarborgen van publieke belangen in de deeleconomie en de kluseconomie. K. Frenken, A.H.M. van Waes, M.M. Smink & R. van Est (2017) Den Haag: Rathenau Instituut.