De polarisatie tussen progressieven en conservatieven beheerst maar al te vaak onze beeldschermen, krantenpagina’s en sociale media. Denk aan de discussies over migratie, klimaat en het coronabeleid. Maar is dit nu dé culturele breuklijn die de West-Europese samenleving verdeelt? 

Anna Pless is als postdoc Sociology of Culture, Religion and politics verbonden aan de KU Leuven. 

In veel sociologisch waardenonderzoek wordt uitgegaan van één allesomvattende culturele breuklijn, die tussen progressieven en conservatieven. Sommige sociologen erkennen echter al langer het bestaan van twee onderliggende culturele conflicten: het conflict tussen progressieve en traditionele burgers, en het conflict tussen libertaire en autoritaire burgers. 

In mijn doctoraat toon ik aan dat we deze culturele conflicten niet op een hoop mogen gooien. Ze vinden namelijk plaats tussen verschillende groepen burgers (religieus vs. niet gelovig, kort- vs. lang-opgeleid) en vertrekken vanuit hele verschillende onderwerpen (religieuze vs. seculiere). Uit een analyse van twintig West-Europese landen (1981-2017) blijkt bovendien dat het progressief-traditionele conflict aan belang heeft verloren, terwijl het libertair-autoritaire conflict net meer verdeelt dan vroeger. Of een land seculier dan wel religieus is, verklaart dit grotendeels. Om deze maatschappelijke veranderingen goed te begrijpen, moeten we teruggaan in de tijd. 

Religieuze scheidslijn

Pakweg vier decennia geleden waren de meeste West-Europese landen nog veel christelijker dan nu. Die religie had een sterke invloed op zowel de politiek als het dagdagelijkse leven van veel mensen. Het mag dan ook niet verbazen dat vooral religieus geïnspireerde issues aanleiding waren tot maatschappelijke ‘culturele’ discussies. Denk bijvoorbeeld aan debatten over menselijk ingrijpen op leven en dood (euthanasie en zelfdoding), seksualiteit en voortplanting (abortus, voorbehoedsmiddelen), familie en genderrollen. 

Religieus-traditionele burgers en progressieve burgers ruzieden over religieus geïnspireerde onderwerpen. Daarom kan dit conflict ook wel het religieuze conflict worden genoemd. In gelovige landen zoals Ierland en Malta kneedt het progressieftraditionele conflict vandaag nog steeds kiesintenties en partijagenda’s. Zo was er in Ierland in 2018 nog een referendum over abortus, waarbij 34% van de kiezers tegen stemde. Het politieke speelveld werd en wordt in deze samenlevingen verkaveld tussen religieus-conservatieve partijen en religieus-traditionele kiezers enerzijds, progressieve partijen en hun niet-religieuze kiezers anderzijds. 

Maar niet alle landen zijn nog gelovig. De Scandinavische landen bijvoorbeeld waren al behoorlijk geseculariseerd in 1981. Vele andere samenlevingen volgden sindsdien dat pad. Gedurende de twintigste eeuw nam het aantal gelovigen en regelmatige kerkgangers sterk af. De traditionele christelijke religie boette bijgevolg in aan belang, onder meer in politiek, media en onderwijs. Religie werd steeds meer een privéaangelegenheid. 

Religie verloor dus, op verschillende tijdstippen in verschillende landen, haar vermogen om te bepalen welke kwesties politiek relevant zijn. De verdelende vraagstukken zoals abortus, homoseksualiteit en euthanasie raakten beslecht, de religieus geïnspireerde cultureel-politieke strijd was gestreden. Daarenboven werd de waardenoriëntatie van religieuze burgers ook steeds progressiever, waardoor de meningsverschillen tussen religieuzen en niet-religieuzen kleiner werden en dus steeds minder aanleiding gaven voor politiek conflict. Religieus-traditionele burgers geraakten in de minderheid. 

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2024, #1. Niets missen in de sociologie? WORD ABONNEE VAN SOCIOLOGIE MAGAZINE! 

Seculiere scheidslijn

De politieke arena paste zich op haar beurt aan. Door kiesgedrag te analyseren in mijn doctoraat demonstreer ik dat burgers steeds minder stemden op een partij omwille van geloofsovertuigingen en de religieuze topics verdwenen grotendeels van de politieke agenda. Religieuze partijen namen vaak zelfs meer progressieve standpunten aan over bijvoorbeeld seks en gender, mee-evoluerend met hun kiespubliek. Niettemin hebben ze moeite om electorale steun te krijgen van de steeds meer seculiere kiezers. 

Waar religie aan belang verloor, maakten in het publieke debat de religieuze topics grotendeels plaats voor onderwerpen zoals immigratie, culturele diversiteit, recht en orde. Terwijl het conflict tussen progressieve en traditionele burgers aan belang inboette, won een seculier conflict aan belang: het conflict tussen libertaire en autoritaire burgers. Het verwerd tot de grootste verdeler, én blijft steeds maar groeien. 

Aan de ene kant van het seculiere conflict staan eerder kort-opgeleide personen, die autoritair denken en dus stabiliteit en eenvormigheid prioriteren. Door de tanende maatschappelijke invloed van religie moesten ze op zoek naar een nieuwe bron van orde en structuur. Ze vonden deze in etnische homogeniteit en verzetten zich tegen immigratie en culturele diversiteit, de voor hen nieuwe belangrijkste bedreigingen voor maatschappelijke stabiliteit. Aan de andere kant van dit conflict bevinden zich libertaire personen, die over het algemeen lang-opgeleid zijn en positieve opvattingen hebben over immigratie en culturele diversiteit. Zij zien een wereld vol mogelijkheden voor iedereen om zichzelf te zijn. 

Het conflict tussen libertaire en autoritaire burgers toont zich ook sterk in kiesintenties. Nieuwrechtse partijen zoals radicaal rechts vinden hun kiespubliek in de autoritair-denkende kortopgeleide burgers. Hun partij-agenda’s bieden sterke posities tégen immigratie en beloven de verloren stabiliteit terug te brengen. Nieuwlinkse partijen (zoals links-libertaire of ecologische) richten zich eerder op langopgeleide, progressief-libertaire burgers. Uit mijn doctoraat blijkt dat wanneer we vandaag iemands mening over immigratie kennen, we bijna perfect kunnen voorspellen of iemand voor nieuwlinks dan wel nieuwrechts zal stemmen. 

Religie verliest niet in elk West-Europees land even snel aan belang. In de landen die relatief religieus zijn, was en is het seculiere conflict tussen libertaire en autoritaire burgers minder belangrijk. Dat zien we in West-Europese landen die vroeger sterk religieus waren, en in landen die dat nu nog zijn zoals Ierland en Malta. Discussies over immigratie, culturele diversiteit, recht en orde zijn er niet dominant. Nieuwrechtse partijen ontbreken er dan ook, of hebben relatief weinig succes. Pas in de loop van een seculariseringsproces beginnen de seculiere issues te spelen, zoals de afgelopen tien jaar in het nog steeds relatief religieuze Italië. 

Nieuwe passe-partout 

In mijn doctoraat worden de twee culturele conflicten niet alleen voor het eerst sámen bestudeerd, maar ook over een langere termijn (1981-2017), over verschillende West-Europese landen heen, en zowel op het vlak van waardenoriëntaties als kiesintenties. Samengevat kan secularisering gezien worden als een verklaring voor twee gelijktijdige maatschappelijke transformaties, de afname dan wel toename aan belang van beide culturele scheidslijnen. Zodoende creëerde secularisering de maatschappelijke bandbreedte om op nieuwe manieren over maatschappelijke orde en uitdagingen na te denken, waarin de schuld geven aan migranten en culturele diversiteit voor sommigen de nieuwe passe-partout blijkt te zijn. 

Een van de vragen voor de toekomst is hoe deze scheidslijnen in West-Europese samenlevingen verder evolueren. Mogelijk zal bijvoorbeeld de progressief-traditionele breuklijn herleven, met of zonder religie (of beide tegelijk)? Sommige nieuwrechtse politieke partijen nemen al conservatieve standpunten op in hun programma’s over leven en dood, seksualiteit en voortplanting, gezin en genderrollen, zij het zonder deze in religieuze termen te kaderen. Of mogelijk vormen delen van de groeiende moslimminderheden in West-Europa in de toekomst een politieke kracht die deze kwesties opnieuw politiseert? De tijd zal uitwijzen of en hoe deze voorheen christelijk-gekaderde kwesties herleven, en welke politieke krachten hier de drager van zijn.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2024, #1. Niets missen in de sociologie? WORD ABONNEE VAN SOCIOLOGIE MAGAZINE!