Over De façademaatschappij van Gérard van Tillo
Met zijn boek De façademaatschappij. Over het verschil tussen presentatie en realiteit wil Gérard van Tillo de lezer ervan doordringen dat niet alles wat zich aandient is wat het lijkt. Hij doet dat aan de hand van talrijke voorbeelden en een theoretische 'totaalbenadering', waarin hij de ideeën van zijn favoriete denkers met elkaar tracht te verenigen.
Door Marjolijn Voogel
Dit artikel is verschenen in Sociologie Magazine, nummer 4 uit 2013.
Meer lezen? Op de hoogte blijven van de laatste sociologische ontwikkelingen? Neem direct een abonnement.
'Een façade', zo schrijft Gérard van Tillo in zijn boek, 'heeft twee verschillende grondfuncties. Op de eerste plaats het verhullen van de werkelijkheid en vervolgens om die realiteit van een andere betekenis te voorzien dan deze zonder bedekking zou uitstralen.' Om façades te kunnen doorzien, moet zijn lezer 'maatschappelijk weerbaar' worden. De achterflap belooft dat 'wie dit boek leest, niet bedrogen uitkomt.'
Van Tillo (1937) is emeritus hoogleraar Godsdienstsociologie en werkte aan verschillende universiteiten, onder meer aan de Universiteit voor Theologie en Pastoraat in Heerlen en, tot 2001, aan de Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Geesteswetenschappen (afdeling Theologie en Religiestudies). Zijn laatste boek verscheen het afgelopen voorjaar en is een uitgave van de Edmund Husserl Stichting, waarvan Van Tillo de voorzitter is. Deze stichting wil een podium zijn voor 'de meningsvorming over actuele vraagstukken op de brede terreinen van maatschappij, cultuur en levensbeschouwing.'
Tussenkop: Idealen
De façademaatschappij is volgens Van Tillo zo’n actueel vraagstuk. 'Waar het mij om gaat', zo schrijft hij aan het begin van zijn boek, 'is om burgers, wetenschappers en leken de ogen te openen voor het verschil tussen de wijze waarop in de maatschappij de zaken worden voorgesteld en wat daar werkelijk achter schuil gaat, en hoe de waarheid en de realiteit tenslotte kunnen prevaleren.'
Van Tillo constateert dat met het failliet van de maakbare samenleving veel idealen verloren zijn gegaan. Dat heeft geleid tot een verharding van de samenleving waarin individuen meer en meer verantwoording moeten afleggen over hun daden. “Het lijkt er tegenwoordig meer om te gaan een schuldige aan te wijzen, om degene te vinden die verantwoordelijk was en die moet boeten”, aldus Van Tillo tijdens ons gesprek in zijn ruime en met licht overgoten appartement in Amsterdam.
Hegel, Marx en Althusser
De façademaatschappij is anekdotisch van opzet en gebaseerd op Van Tillo’s collegedictaten. De eerste drie hoofdstukken zijn meer theoretisch van aard. Het filosofische en sociologische gedachtegoed dat Van Tillo erin bespreekt, wordt afgewisseld met voorbeelden uit het dagelijks leven. In het eerste hoofdstuk, getiteld Tegengestelde belangen, komt de dialectiek van Hegel, Marx en Althusser aan bod. Het nastreven van belangen dat we dagelijks doen, leidt vaak tot tegenstellingen en soms conflicten. Foucault legt de nadruk op tegenstellingen in de communicatie, tussen het woord en de intentie daarachter. 'Mensen', stelt Van Tillo aan het einde van dit hoofdstuk vast, 'zijn geneigd de behartiging van hun persoonlijke belangen te verhullen met altruïstische beelden.' Verraderlijk daarbij is dat gewoontes en procedures uit het dagelijks leven vaak als bouwstenen fungeren bij het optrekken van façades. Het is dus zaak om juist dagelijks handelen goed te bestuderen en daarover gaat hoofdstuk twee. In dit hoofdstuk is onder meer aandacht voor Erving Goffman, wiens werk aantoont hoe situaties uit het dagelijks leven kunnen worden beschouwd als een performance waarin de acteurs een bepaalde rol aannemen en aan impression management doen om zo positief mogelijk voor de dag te komen.
Betekenisgeving is de titel van het derde hoofdstuk. Hierin bespreekt Van Tillo onder meer het symbolisch interactionisme van Herbert Blumer. Die stelde dat de sociale werkelijkheid symbolisch is, beladen met betekenissen die mensen eraan toevoegen. De analyse van het dagelijks handelen helpt om in te zien dat iets of iemand in het normale patroon kan passen, maar van deze perceptie gebruik maakt om de eigen belangen te behartigen. We moeten ervoor waken dat de door mensen toegekende betekenissen meer te maken hebben met hun belangen dan met de setting.
Onderwijsverbetering
Alvorens te komen tot de ontmaskering van façades, gaat Van Tillo nog in op de mythe en het taboe. In de sociologie vormen mythen een rechtvaardiging van de sociale orde of van het streven van een bepaalde groep. In het gesprek noemt Van Tillo als voorbeeld de gang van zaken op de verschillende universiteiten waar hij werkte. Daar werden mensen overgeplaatst naar een andere afdeling. Vervolgens werden die afdelingen opgeheven en werden de overgeplaatste werknemers ontslagen. Steeds benadrukte men dat de veranderingen noodzakelijk waren in het kader van de onderwijsverbetering.
Is menselijke interactie zonder façade eigenlijk wel mogelijk? Nee, Van Tillo denkt van niet. “Er is altijd wel sprake van enige vorm van façadevorming”, zegt hij tijdens ons gesprek. “Dat hoeft overigens niet altijd negatief te zijn. Denk bijvoorbeeld aan de lintjesregen. Als iemand een lintje uitgereikt krijgt, wordt hij vaak opgeroepen omdat er zogenaamd een probleem zou zijn. Om de verassing in stand te houden wordt er dan een façade opgeworpen.”
Burgers en wetenschappers
In zijn boek pleit Van Tillo voor een gezonde achterdocht van zowel burgers als wetenschappers, de doelgroepen waartoe hij zich met zijn boek richt. Die combinatie pakt niet helemaal geslaagd uit, aangezien de benaderingen die hij in vogelvlucht bespreekt, voor de leek wellicht iets te theoretisch zullen zijn. Daarentegen zal de sociaalwetenschapper op dat gebied weinig nieuws te weten komen.
Door alert te zijn moeten burgers en wetenschap de 'façades die dienen om op onrechtvaardige wijze belangen te behartigen, aan de kaak (..) stellen en neer (..) halen.' Alleen wanneer dat gebeurt, kan worden gekomen tot 'authenticiteit' en 'een waarachtige samenleving'. Dat levert echter wel problemen op. Want los van het feit dat ook deze termen vaak als façade worden opgeworpen, heeft Van Tillo in zijn werk zojuist een hele trits aan wetenschappers besproken die de pluriformiteit van de realiteit als sociale constructie benadrukken. Dé waarachtige samenleving voor allen kan dus onmogelijk bestaan. Wie dit boek leest, komt daarmee wellicht niet bedrogen uit. Maar er resten hem nog wel een boel vragen…
