Hoe belangrijk is onderwijs? En hoe schatten mensen hun eigen status in? Onderzoek in 31 westerse landen laat zien dat onderwijs meer dan ooit zorgt voor maatschappelijke ongelijkheid. Over schooled societies en de polarisatie tussen opleidingsgroepen.

Door Jochem van Noord

Klassieke sociologische theorieën over onderwijs gingen er altijd van uit dat hoe meer onderwijs een individu heeft gehad, hoe hoger de status van die persoon in moderne maatschappijen. Vaststaat dat een hoge opleiding economisch nut heeft, stratificatieonderzoek laat zien dat dit zeker het geval is. Status reikt echter verder dan beroepsstatus of inkomen. Status is niet te reduceren tot economische verschillen, maar is bovenal gebaseerd op culturele overtuigingen.

Status draait om de mate waarin mensen gezien worden als meer- of minderwaardig of als meer of minder competent. Waar status vroeger toegeschreven werd op basis van bijvoorbeeld in welke wieg je geboren was, is het vandaag de dag de bedoeling dat status nu iets is dat verdiend moet worden. Onderwijs speelt in het verdienen van status een cruciale rol. Maar als onderwijs vandaag de dag dan inderdaad belangrijker is voor het behalen van maatschappelijke status, in hoeverre schatten opleidingsgroepen dan hun eigen maatschappelijke status in? En hoe staan mensen vervolgens tegenover deze rol van onderwijs als (cultureel) statusverdelingsmechanisme?

Certificaten en diploma’s

De Amerikaanse socioloog David Baker betoogt in The Schooled Society: The Educational Transformation of Global Culture dat in de afgelopen eeuw wereldwijd een onderwijsrevolutie heeft plaatsgevonden. Het onderwijssysteem is volgens hem cruciaal in de overgang van een samenleving waar status toegeschreven wordt naar een samenleving waarin status verdiend wordt, zodat vrijwel alle traditionele manieren van statustoeschrijving vervangen zijn door de certificaten en diploma’s uitgereikt door onderwijs. De wereldwijde en immer toenemende massificatie van het hoger onderwijs en de universiteit in het bijzonder heeft er volgens hem ertoe geleid dat moderne maatschappijen langzaam evolueerden tot schooled societies.
In geschoolde samenlevingen oefent het onderwijssysteem invloed uit tot in alle uithoeken van de samenleving, door mensen toe te wijzen aan posities van hogere of lagere status, te bepalen wie wel en wie niet bij de elite hoort, maar ook door invloed uit te oefenen op culturele noties van succes en falen. De vraag wie competent is en wie niet wordt daardoor vaak gelijkgesteld aan de vraag: wie heeft een hoger of beter diploma? Op die manier speelt onderwijs vandaag waarschijnlijk de belangrijkste rol in het moderne streven naar de groei van een meritocratische samenleving.
Alle theoretische argumenten ten spijt, bestaat er echter slechts relatief weinig onderzoek naar de kracht van onderwijs in het verdelen van status, met name hoe mensen de rol van onderwijs zelf zien in hun leven en in de maatschappij.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2019, jaargang 4. Niets missen in de sociale wetenschappen? Word nu abonnee!

Opleidingsladder

Ons onderzoek gaat voor 31 landen (Europa, VS, Canada) na hoe mensen hun eigen status inschatten. We gebruiken data van het International Social Survey Programme, een internationaal samenwerkingsprogramma die jaarlijks surveys houdt in een groot aantal landen. In deze surveys kregen respondenten op papier tien verticaal gesorteerde vakken te zien, die de maatschappelijke statusladder moet voorstellen. Vervolgens werden ze gevraagd om op die ladder aan te geven waar zij hun maatschappelijke positie zien. Hoe hoger op de ladder, hoe meer status die persoon zichzelf toedicht.
In alle 31 landen bleken lager opgeleiden zichzelf inderdaad lager dan hoger opgeleiden op die ladder te zetten. Midden opgeleiden namen een tussenpositie tussen die twee in. Die algemene vaststelling, betekent evenwel niet dat er geen verschillen tussen landen waren.
In landen met minder hoger opgeleiden zijn de statusverschillen tussen de drie opleidingsgroepen nagenoeg gelijk. Hoe hoger opgeleid, hoe meer status, en elke extra trede op de opleidingsladder staat gelijk voor eenzelfde toename van de ingeschatte status. In landen met een grotere aanwezigheid van hoger opgeleiden echter, is er een veel duidelijkere kloof tussen enerzijds hoger opgeleiden en anderzijds midden en lager opgeleiden. In deze landen waar het (hoger) onderwijs dus zichtbaarder is en vermoedelijk ook een grotere maatschappelijke rol speelt, is de toename van status minder geleidelijk en tekent het verschil zich vooral af tussen hoger opgeleiden en niet hoger opgeleiden.

Maatschappelijke ordening

Het genoten onderwijs deelt mensen niet alleen op in groepen die verschillen in sociale status. Het bijzondere aan onderwijs is ook dat het dat doet op een gezaghebbende wijze. De maatschappelijke positie van onderwijs is er zowel een van enorm belang voor de ordening van onze maatschappij, als een die weinig omstreden is.
Opvallend is onze bevinding dat de legitimiteit van de onderwijspositie gedeeld wordt door alle opleidingsgroepen. We onderscheiden twee houdingen ten opzichte van de legitimiteit van onderwijs: gepercipieerde opleidingsgebaseerde meritocratie en gewenste opleidingsgebaseerde meritocratie. Voor beide maten vinden we nauwelijks verschillen tussen de opleidingsgroepen. Mensen percipiëren een vergelijkbare mate waarin opleiding belangrijk is om maatschappelijk succesvol te zijn (gepercipieerde opleidingsgebaseerde meritocratie). Ze verschillen echter ook nauwelijks van mening over hoe belangrijk onderwijs zou moeten zijn (gewenste opleidingsgebaseerde meritocratie). Alhoewel dus de gevolgen van onderwijs op de maatschappelijke status van mensen duidelijk zijn, wordt dit feit niet beantwoord met een polarisatie tussen opleidingsgroepen op hoe terecht deze statusgevolgen zijn.

Subjectieve status

Baker betoogt dat onderwijs een 'primaire institutie' is geworden. Daarmee bedoelt hij een instelling die niet zozeer in functie staat van andere instituties (bijvoorbeeld dat mensen vooral opgeleid worden voor de arbeidsmarkt), maar dat onderwijs daarentegen zelf een autonome, culturele invloed heeft op een samenleving.
Tegen die achtergrond onderzochten we of in landen met een hoger aandeel hoogopgeleiden het genoten onderwijsniveau een meer autonome invloed heeft op zelf-ingeschatte subjectieve status. Dat wil zeggen dat het 'effect' van onderwijs dus in mindere mate verklaard kan worden door verschillen in inkomen, gender of leeftijd, die met opleidingsniveau samenhangen.
Dat blijkt het geval: hoe meer hoger opgeleiden in een samenleving, hoe meer onderwijs een directe relatie heeft met subjectieve status. Dit zou erop wijzen dat opleidingsniveau in toenemende mate zelf een basis is voor identiteit en status.

Waarde van mensen

Samengevat tonen onze resultaten niet alleen het (groeiende) belang van onderwijs en onderwijsgebaseerde status. Ze wijzen ook op het belang van status voor het in stand houden van ongelijkheid. Of, zoals Cecilia Ridgeway betoogt in haar 2013 ASA’s presidential address: Why Status Matters for Inequality, culturele overtuigingen over de waarde van mensen speelt een belangrijke rol in het produceren, in stand houden en legitimeren van ongelijkheid. Daarnaast is het ook duidelijk dat mensen zich bekommeren om hoe er in een maatschappij wordt gedacht over de waarde van mensen.

Ridgeway’s stelling onderstreept het belang van de conclusie van ons onderzoek, namelijk dat hoe meer onderwijs een zichtbare en maatschappelijk meer invloedrijke rol speelt in een samenleving, hoe scherper onderwijs een scheidslijn tussen opleidingsgroepen lijkt te trekken.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2019, jaargang 4. Niets missen in de sociale wetenschappen? Word nu abonnee!

Literatuur

The Schooled Society: The Educational Transformation of Global Culture. D. Baker (2014) Stanford: Stanford University Press.

Why status matters for inequality. C.L. Ridgeway (2014) In: American Sociological Review, 79(1), 1–16.

Education-Based Status in Comparative Perspective: The Legitimization of Education as a Basis for Social Stratification. J. van Noord, B. Spruyt, T. Kuppens & R. Spears (2019) In: Social Forces, 1-28.