Veel televisiekijken blijkt een belangrijke veroorzaker te zijn van overgewicht. Op welke manieren kunnen ouders door mediaopvoeding invloed hebben op het gewicht van hun kinderen?

Door Natascha Notten

Dit artikel is verschenen in Sociologie Magazine, nummer 4 uit 2013.
Meer lezen? Op de hoogte blijven van de laatste sociologische ontwikkelingen? Neem direct een abonnement.

Het aantal kinderen met overgewicht is wereldwijd dramatisch gegroeid en wordt gezien als een van de grootste gezondheidsproblemen. Ook in Nederland is het aantal kinderen met overgewicht de afgelopen decennia toegenomen. Op dit moment is ongeveer 12% van de Nederlandse kinderen tussen de 4 en 16 jaar te zwaar en dit percentage groeit gestaag.
 Waarom kinderen kampen met overgewicht kan verschillende oorzaken hebben. Het kan een genetische kwestie zijn, en hier kunnen ouders, opvoeders en beleidsmaker weinig aan veranderen. Maar er zijn ook andere oorzaken van overgewicht, factoren die wel beïnvloedbaar zijn. Onderzoekers uit verschillende disciplines zijn het er over eens dat de volgende vier leefstijlen of gewoonten belangrijk zijn voor de ontwikkeling van overgewicht: weinig lichaamsbeweging, veel snacks eten, veel suikerhoudende frisdrank drinken en veel televisiekijken. Deze leefstijlen of gewoonten zijn in principe allemaal te veranderen. En een van de belangrijkste sociale omgevingen waarin (on)gezonde leefstijlen aangeleerd en beïnvloed kunnen worden is het ouderlijk gezin.

Aantrekkelijk

Ouders oefenen een belangrijke en blijvende invloed uit op de leefstijl- en eetgewoonten van hun kinderen. Zo kunnen ouders bijvoorbeeld de gezondheid van hun kinderen bevorderen door het aanbieden van gezonde voeding en het stimuleren van deelname aan sportactiviteiten. Maar ook door een mediaopvoeding in het ouderlijk gezin, en dan vooral met betrekking tot het gebruik van screen media, zoals televisiekijken.
 Een veelvuldig geopperde verklaring voor de relatie tussen televisiekijken en overgewicht is dat televisiekijken kinderen weerhoudt van andere, meer fysiek inspannende activiteiten, zoals buiten spelen. Maar uit onderzoek naar de relatie tussen televisiekijken en overgewicht komt naar voren dat veel televisiekijken vooral om twee andere redenen een verhoogde kans geeft op een ongezond lichaamsgewicht. Ten eerste door de invloed van tv-reclames, waarin calorie- en suikerrijke producten zo aantrekkelijk mogelijk worden gepresenteerd, voor kinderen maar ook voor volwassenen (en dus ouders). Dit gebeurt in de reclameblokken, ook rondom kinder- en familieprogramma’s.
 Reclamebeïnvloeding gebeurt daarnaast veelvuldig op een indirecte manier, door sluikreclame tijdens populaire televisieprogramma’s onder Nederlandse gezinnen, zoals GTST of The Voice of Holland. Omdat voedingsreclames op tv vooral vet- en suikerrijke producten aanprijzen, zullen ouders en kinderen ook meer geneigd zijn om juist deze producten te kopen en te consumeren. Hieruit blijkt dat ook de televisie een belangrijke socialiserende factor kan zijn in het leven van kinderen en jongeren.
 Een tweede reden waarom televisiekijken in verband wordt gebracht met overgewicht is de gewoonte van kinderen (en volwassenen) om te eten en te snacken tijdens het televisiekijken. Kinderen krijgen een groot deel van hun calorieën binnen terwijl ze voor de buis zitten; met name snacks en andere ongezonde (calorierijke) producten zijn favoriet tijdens het televisiekijken. Bovendien blijkt dat mensen 'overeten' tijdens het tv-kijken, waardoor zowel ouders als kinderen meer eten dan nodig is.

Socialisatieproces

Er is dus een aantoonbare relatie tussen televisiekijken en overgewicht. En voor het stimuleren van een gezonde ontwikkeling en leefstijl van kinderen, ofwel het voorkomen van overgewicht, is het belangrijk het televisiekijken van kinderen te sturen. Ouders kunnen hier een belangrijk rol in spelen, op verschillende manieren.
 Volgens sociale leer- en leefstijltheorieën geven ouders bepaalde normen, waarden en gedragingen door aan hun kinderen. Dit socialisatieproces start bij de geboorte van een kind en blijft van invloed gedurende de rest van zijn of haar levensloop. Zo geven ouders door hun eigen tv-gewoonten een bepaald voorbeeld als het gaat om de hoeveelheid tijd die er doorgebracht wordt voor de televisie.  En aannemelijk is dat dit ook geldt voor de snackgewoonten tijdens het tv-kijken.
 Volgens de sociale leertheorie leren kinderen door te observeren. Vooral veel voorkomende gedragingen en gewoonten van de belangrijkste personen in hun sociale omgeving worden geïmiteerd. Anders gezegd: ouders fungeren als rolmodel en kinderen kopiëren het gedrag van hun ouders, ook zonder dat zij daar expliciet voor beloond worden. En wanneer ouders veel tv-kijken, zullen hun kinderen ook veel tijd doorbrengen voor de televisie, hetgeen leidt tot minder fysieke activiteit, meer gelegenheid tot eten en het veelvuldig zien van reclames voor ongezonde voeding.
 Naast het geven van een goed voorbeeld, kunnen ouders de televisieconsumptie van hun kinderen ook beïnvloeden door meer actieve ofwel begeleidende opvoedingsactiviteiten. Ouders kunnen de inhoud van tv-programma’s en de bedoeling van reclameboodschappen bespreken met hun kinderen, of regels opstellen over hoeveel en wanneer hun kinderen naar tv mogen kijken. Regels kunnen de tijd beperken die kinderen doorbrengen voor de tv, maar ook voorkomen dat naar bepaalde programma’s of zenders gekeken wordt.
 Door het televisiekijken van kinderen te sturen worden snackmomenten en de blootstelling van kinderen aan voedselreclames beperkt en de daarbij behorende negatieve effecten gereduceerd. Een instructieve of educatieve manier van ouderlijke tv-begeleiding, zoals het uitleggen en kritisch bespreken van de inhoud van tv-programma’s, is vooral een goede strategie om wat oudere kinderen te begeleiden tot kritische en gematigde tv-kijkers.

Opvoeding

De invloed van de opvoeding die ouders bieden, beperkt zich niet tot de kindertijd. Ook voor mediaopvoeding geldt dat de ouderlijke socialisatie langdurige gevolgen heeft. Zo vergroot een ouderlijk voorbeeld van veel tv-kijken en het vaak samen kijken met kinderen gedurende hun kindertijd niet alleen de kans op overgewicht van het kind in diens jeugd, maar ook in het volwassen leven. Maar wanneer ouders uitleggen wat er op televisie getoond wordt heeft dit juist een remmende werking op het ontwikkelen van een te hoog lichaamsgewicht, ook op de lange termijn. Ouders kunnen dus door het geven van een tv-voorbeeld en tv-begeleiding een blijvende invloed uitoefenen op het lichaamsgewicht van hun kroost.
 Kinderen zijn fervente mediagebruikers. En ondanks de opmars van internetgebruik besteden kinderen nog steeds de meeste tijd aan televisiekijken. Toch lijkt het soms alsof opvoeders en beleidmakers zich vooral zorgen maken om het internetgebruik van kinderen. Maar vooralsnog laat onderzoek zien dat vooral de televisie een belangrijke rol speelt bij de ontwikkeling van een ongezond lichaamsgewicht. Probeer maar eens: een zak chips leegeten al hangend voor de buis is echt makkelijker dan met een gameconsole in je handen.
 De mediaopvoeding die ouders hun kinderen geven heeft een langdurig effect op het gewicht van hun kroost, tot in hun volwassen leven. Maar omdat deze vorm van opvoeding verschilt tussen gezinnen, worden niet alle kinderen in dezelfde mate gestimuleerd om zich te ontwikkelen tot kritische en gematigde televisiekijkers. Dit leidt niet alleen tot sociale ongelijkheid in bijvoorbeeld tv-gewoonten en opleidingssucces, maar ook in lichaamsgewicht en algemeen ervaren gezondheid. Dit lijkt mij voor beleidsmakers, opvoeders en sociologen een punt van aandacht.

Literatuur

Television and Children’s Weight Status. On lasting effects of parental television socialization in the Netherlands. Notten, N., Kraaykamp, G. en Tolsma, J. (2013). Journal of Children and Media, 7 (2): 235-252