Sociologie Magaizine redacteur Take Sipma heeft afscheid genomen van de redactie met een stuk over zijn eigen proefschrift, dat hij op 17 januari verdedigt aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ter gelegenheid van die gebeurtenis plaatst Sociologie Magazine het artikel op de website. Lees hier wat de rol van economische onzekerheid is op radicaal rechts stemgedrag.

Voorspellers van radicaal rechts stemgedrag

De opkomst van radicaal rechtse partijen zou onder meer te danken zijn aan groeiende economische onzekerheid. Maar is dat wel zo? Deze vraag staat centraal in het proefschrift van Take Sipma, dat hij op 17 januari verdedigt aan de Radboud universiteit in Nijmegen.

tekst en beeld: Take Sipma

Radicaal rechtse partijen zijn de afgelopen decennia niet meer weg te denken uit West-Europese democratieën. Deze politieke partijen – die bekend staan om hun sterke afkeer tegen migratie en de zittende politieke elite – zouden hun populariteit onder meer te danken hebben aan economische onzekerheid onder de bevolking. Immigranten zouden met name door mensen in economisch onzekere posities worden gezien als bedreiging voor hun arbeidsmarktkansen en de huidige politieke elite zou ervan worden beticht
dat ze niet de beloofde economische voorspoed hebben kunnen bieden.

Toen in Nederland de PVV het tijdens de crisis goed deed, werd geregeld een verband gelegd tussen hun populariteit en de economische recessie. Ook Griekenland fungeerde daarbij als voorbeeldcasus, met de opkomst van de extreemrechtse Gouden Dageraad, die de aanhang zag groeien van vrijwel nul naar zeven procent tijdens de hoogtijdagen
van de Griekse crisis. Tegenvoorbeelden worden doorgaans buiten beschouwing gelaten. Het is toch even opmerkelijk dat in die andere landen waar de crisis diep woedde, zoals
in Ierland, Spanje en Portugal, radicaal rechtse partijen geen voet aan de grond kregen? In mijn proefschrift Economic insecurity and populist radical right voting onderzocht ik in hoeverre economische onzekerheid, op zowel nationaal als individueel niveau, een rol
speelt in het stemmen op radicaal rechtse partijen.

Publication bias
Over wetenschappelijke aandacht hebben radicaal rechtse partijen niets te klagen. Ze
behoren tot de meest onderzochte politieke partijen van de afgelopen decennia. Toch heeft dit geen eenduidig antwoord opgeleverd over de rol van economische onzekerheid in het stemgedrag voor deze partijen. Zo zijn er twee zogenoemde mega-studies die gebruik hebben gemaakt van enkele honderden verkiezingen en die tot verschillende
conclusies kwamen. Waar de ene studie concludeert dat een economische recessie samenhangt met een grotere populariteit voor radicaal rechtse partijen, stelt de
andere studie dat er geen significante samenhang bestaat.

Als zelfs deze twee studies op basis van dusdanig veel data niet tot een eenduidig antwoord kunnen komen, is het niet zozeer de vraag of uitkomsten van studies verschillen, maar waarom. De eerste stap van mijn proefschrift was daarom het uitvoeren van een meta-analyse. Op basis van alle internationale wetenschappelijke
publicaties die de relatie bestudeerden tussen de stand van de economie en de mate waarin radicaal rechtse partijen succesvol zijn, concludeerde ik dat de relatie nauwelijks bestaat. Er is weliswaar een klein significant effect in de veronderstelde richting, maar dat is alleen aanwezig onder studies die de onderzochte relatie daadwerkelijk hadden gehypothetiseerd.

Dit duidt op een mogelijke publication bias. Studies die hun theoretische veronderstelling bevestigen hebben een grotere kans om hun studie gepubliceerd te krijgen. In studies waar economische omstandigheden slechts waren meegenomen als controlevariabele – en waarbij de kans op publicatie dus niet of nauwelijks afhankelijk was van de significantie van dit effect – vond ik gemiddeld genomen geen significant effect tussen de stand van de economie en radicaal rechts stemgedrag.

Sociale klasse

Met deze bevinding in het achterhoofd, ben ik gaan onderzoeken waarom radicaal rechtse partijen niet profiteren van verslechterende economische omstandigheden.
Een mogelijk antwoord is dat radicaal rechtse partijen in de ogen van de kiezer niet capabel genoeg zijn om problemen van de kiezer rondom economische onzekerheid op te lossen. Mijn onderzoek laat zien dat in tijden van economische neergang men zich logischerwijs meer zorgen maakt over de economie. Onder mensen die zich vooral
zorgen maken over de economie wordt minder, niet meer, op radicaal rechtse
partijen gestemd.

Als de economie opleeft, treden andere ervaren problemen meer op de voorgrond, waaronder ook immigratie en integratie. Mensen die zich vooral daar zorgen over maken, stemmen, niet onverwacht, wel vaker op radicaal rechtse partijen.

Naast economische onzekerheid op landelijk niveau, heb ik ook economische onzekerheid op individueel niveau onderzocht. Een van de belangrijkste voorspellers van radicaal rechts stemgedrag is sociale klasse. Met name mensen uit de lagere sociale klasse hebben te maken met competitie van migranten op de arbeidsmarkt, waardoor ze sterkere antiimmigratie houdingen ontwikkelen en een grotere kans hebben om op een radicaal rechtse partij te stemmen. Om deze theoretische veronderstelling strikter te toetsen, heb ik gekeken of binnen de lagere sociale klasse degenen in een meer
economische onzekere positie, zoals mensen met een tijdelijke baan, een grotere kans hebben om op een radicaal rechtse partij stemmen. Dit blijkt niet het geval te zijn.

Hoewel mensen uit de lagere sociale klasse eerder op een radicaal rechtse partij stemmen dan mensen uit de hogere sociale klasse, lijkt het niet hun economische onzekerheid te zijn die deze stemvoorkeur drijft. Mensen uit de lage klasse met een tijdelijke baan zijn juist meer geneigd om op een radicaal linkse partij te stemmen. Ook hier lijkt dus te gelden dat andere partijen dan radicaal rechtse partijen meer geschikt worden geacht om problemen rondom economische onzekerheid aan te pakken.

Aanknopingspunten

De relatie tussen economische onzekerheid en radicaal rechts stemgedrag is dus niet zo evident als wordt verondersteld. Dit was voor mij een enigszins onbevredigend resultaat. Mijn doel was om beter te begrijpen waar de onvrede onder de bevolking over  immigratie en de politieke elite – wat zich vertaalt in radicaal rechts stemgedrag –  vandaan komt. Als het niet economische onzekerheid is, wat is het dan wel?

Op basis van mijn onderzoek is er wel een aantal aanknopingspunten. Hoewel objectieve economische onzekerheid, zoals werkloosheidcijfers of het hebben van een tijdelijke baan, geen invloed hebben op radicaal rechts stemgedrag, vond ik wel dat de perceptie van economische onzekerheid samenhangt met het stemgedrag. Mensen die  economische onzekerheid ervaren, hebben een grotere kans om op een radicaal rechtse partij te stemmen. Geen onlogische bevinding: mensen moeten daadwerkelijk  onzekerheid ervaren wil het invloed hebben op hun gedrag.

Toch is het een opvallende bevinding dat de perceptie van economische onzekerheid uitmaakt, maar de daadwerkelijke economische onzekerheid niet. Want, waar komt die perceptie dan vandaan? Mogelijk hangt pessimisme rondom de economie samen met een breder gevoel van maatschappelijk onbehagen dat niet alleen gevoed wordt door economische omstandigheden.

Dit artikel verscheen in Sociologie Magazine nummer 4 van 2019 -Thema Armoede, p 30-31.