Architect SCP overleden: in memoriam Aat Nauta

Aat Nauta, één van de grondleggers van het Sociaal en Cultureel Planbureau overleed op 16 augustus 2019. Hij was een grootmeester in toegepaste sociale wetenschap. Wim Knulst en Carlo van Praag, oud-medewerkers van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), staan stil bij zijn overlijden.

Door Wim Knulst, Carlo van Praag

Aat Nauta, geboren in 1932, studeerde sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij begon bij het Instituut voor Sociale Geschiedenis en was vervolgens werkzaam bij de Amsterdamse Woningdienst. Als hoofd van een onderzoekssectie ging het voort bij het toenmalige Ministerie van Maatschappelijk Werk, later C.R.M. Samen met het afdelingshoofd, Louis van Tienen, zette hij in 1973 het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) op, waar hij tot 1991 fungeerde als adjunct-directeur. Eveneens in 1973 promoveerde hij bij Den Hollander op het proefschrift Contact en controle tussen buren. Hij beëindigde zijn carrière als secretaris van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en directeur van het bureau van de Raad.
 Het SCP ontstond onder het kabinet den Uyl en was ook al door dat 'planbureau' in zijn naam een typisch product van het toenmalige geloof in een maakbare samenleving[1]. Van de huidige scepsis over dit idee, viel toen weinig te bemerken. De emancipatiebeweging bijv. zag in SCP een mogelijke bondgenoot zoals ook gold voor andere op sociale verandering gerichte stromingen. Onder de maatschappijwetenschappen in de universiteitswereld zag men er een erkenning in van hun studieobject.
 In het oprichtingsbesluit van 1973 werd de taak al minder pretentieus omschreven, want de planfunctie werd niet meer genoemd. Het bureau diende zich bezig te houden met: verkenning van ontwikkelingen op het gebied van sociaal en cultureel welzijn, het leveren van bijdragen aan een verantwoorde keuze van beleidsdoeleinden en evaluatie van de beleidsuitvoering speciaal van het interdepartementaal beleid. Als rechterhand van Louis van Tienen concretiseerde Nauta deze taken in een werkplan met een aantal onderzoeksprojecten.

Expansieve ministerie

In de ambtelijke, departementale wereld leefde er meer kritiek en argwaan. Het SCP viel onder de minister van Cultuur Recreatie en Maatschappelijk Werk, terwijl ook Van Tienen en Nauta uit hetzelfde ministerie afkomstig waren. Andere departementen zagen er wel een verlengstuk in van dit indertijd nogal expansieve ministerie. Het SCP, benijd om zijn ruime budget vanaf het begin, werd ook niet zonder argwaan bekeken door bestaande advies- en onderzoeksinstellingen in het sociale en culturele domein.
 Als net in het leven geroepen instituut mocht het SCP geen al te grote weerstand oproepen. De eerste publicaties zouden met argusogen worden bekeken. Wie zich dit als geen ander realiseerde was Aat Nauta. Speciaal in die eerste fase, nog zonder vaste bodem, was zijn bedachtzaam en diplomatiek optreden van groot belang en gaf hij zich alle moeite om de meerwaarde van het jonge instituut aan te tonen. Hij zette daarbij vooral in op:

a) Empirisch onderzoek naar maatschappelijke ontwikkelingen op lange termijn

b) Een generalistische toepassing van sociale wetenschappen in brede zin en op een intersectorale benadering van het onderzoeksobject, los van de departementaal gedefinieerde beleidsterreinen.

c) De algehele aanpak diende vooral te spreken uit periodiek verschijnende trendrapporten, bedoeld als vast visitekaartje van het SCP.

Leefsituatiesurvey

Wat het eerste betreft zette hij in samenwerking met het C.B.S. het zogenoemde Leefsituatiesurvey (LSS) op, bedoeld als regelmatig te herhalen enquête onder een bevolkingssteekproef. De vragenlijst richtte zich op sociaal economische positie, werk- en woonomstandigheden, gezondheid, levensbeschouwing, sociale en culturele participatie, vrijetijdsbesteding en algemeen welbevinden.  Nieuwe dimensies van sociale ongelijkheid werden op die manier belicht. De mogelijkheid van replicatie stond ook voorop bij het wat later opgestarte onderzoek Culturele Veranderingen, een breed georiënteerd opinieonderzoek, waarbij in belangrijke mate op vragensets uit eerdere nationale opinieonderzoeken werd voortgebouwd. Dit onderzoek leverde nieuwe kennis op over de verspreiding van waarden en normen en tolerantie van nieuwe gedragspatronen. Beide onderzoeken werden al snel gevolgd door andere grote survey’s.
 Om doelstelling 'b' te realiseren richtte Nauta het SCP-onderzoek op, met op sectordoorbrekende thema’s; op dwarsverbanden tussen de levensomstandigheden op de onderzochte gebieden. Plannen voor onderzoek naar gestapelde effecten van subsidie- en belastingmaatregelen kregen na enige tijd vaste vorm in projecten als Profijt van de overheid. Welke invloed overheidsbeleid heeft op de inkomensongelijkheid, zou daarin steeds centraal moeten staan. Nu vanzelfsprekend, maar die brede benadering was in 1973, door gemis of onbenut laten van de benodigde statistische gegevens, nog nauwelijks van de grond gekomen.

Onderzoeksteam

Het interdisciplinaire karakter van de wetenschappelijke strategie vertaalde zich ook in de formatie van een onderzoeksteam. Naast sociologen, werden daarin onder andere economen en politicologen opgenomen, zoals de nodige statistische expertise evenmin ontbrak. Door middel van periodiek uit te brengen rapporten met herkenbare opzet (ad c), hoopte Nauta een vaste plek te veroveren als datacentrum voor overheidsbestuur. Na krap één jaar kwam er onder zijn leiding een Sociaal en Cultureel Rapport 1974 uit. Nadien zou dit elke twee jaar verschijnen. In de oneven jaren kwam er een vaste rapportage over de Sociale Staat van Nederland, met nadruk op beleidszaken. De periodieke rapportage groeide mettertijd uit met specifieker monitors over vrouwenemancipatie, ouderen, fysiek gehandicapten en zo meer.
 Na de eerste publicaties bleef kritiek niet uit. Uit de hoek van de maatschappijwetenschappen kwam vooral het bezwaar dat het SCP geen theoretisch uitgangspunt hanteerde. Zonder duidelijke maatschappijvisie, zo luidde andere kritiek, droeg het SCP – bedoeld of onbedoeld – bij  aan handhaving van de bestaande orde. Hoewel de socioloog Nauta zijn repliek niet naar buiten bracht, was hij er intern wel duidelijk over. Om nog maar bij sociologie te blijven, wees Nauta erop dat deze geen breed aanvaard theoretisch, respectievelijk methodisch beginsel kende. Elke stellingname zou daardoor als partijdigheid in een richtingenstrijd gelden. Nog afgezien daarvan boden sociologische theorieën voor lang niet alle verschijnselen waarmee het SCP werd geconfronteerd een passende duiding. Indien dit voor de hand lag, bediende het SCP zich evengoed van een sociaalpsychologische of economische benadering.

Terughoudendheid

Hoewel bij de oprichting van het SCP het begrip welzijn de tongen losmaakte, was Nauta toch steeds terughoudend om volop op deze constructie in te zetten. Men kan nu zeggen dat ook dit aan het voortbestaan van het SCP heeft bijgedragen. Onder latere bezuinigingsrondes sneuvelden instituten en raden die compleet op het welzijnsdenken geënt waren. Dit alles neemt niet weg dat Nauta zich heeft toegelegd op het extraheren van een 'welzijnsfactor' uit indicatoren over de diverse facetten van het bestaan. Het werd één van de weinige projecten dat het door de tijd niet heeft gehaald. Onder de toenemende kritiek op het 'marktdenken' van dit moment zouden herkenbare en vaste sociaal-culturele indicatoren trouwens weer in een behoefte voorzien.
 Hoe belangrijk Aat Nauta ook is geweest als ontwerper en regisseur van het SCP-onderzoek, zelf verkoos hij op de achtergrond te blijven. Ook als hij een hoofdrol bij het ontwerp had gehad of zelfs bij de uitvoering van onderzoek, liet hij de eer aan de SCP-directeur of aan afzonderlijke onderzoekers. De landelijke media van destijds zijn hem zo nauwelijks op het spoor gekomen. Zijn brede empirische kennis, eruditie en weloverwogen oordelen raakten na korte tijd overigens wel in universitaire kring bekend. Hoewel hij niet inging op aanbiedingen voor een verdere academische carrière op niveau, trad hij geregeld op in (promotie)commissies en als raadsman bij onderzoeksprogramma’s of nieuwe studierichtingen. Eigenlijk vond hij dat een goed ambtenaar – want ambtenaar bleef hij zich voelen – niet op de voorgrond hoorde te treden en al geheel niet met zijn particuliere leven. Deze terughoudendheid is vandaag de dag bepaald niet meer in zwang.

[1] Het SCP is opgericht op voorstel van de Commissie Voorbereiding Onderzoek Toekomstige Maatschappij Structuur, in de wandeling: de commissie De Wolff. Naast het Centraal Planbureau en de toenmalige Rijksplanologische Dienst zou er voor de sociale en culturele beleidssectoren een Sociaal en Cultureel Planbureau moeten komen, het geheel overkoepeld door een Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid.