'Je moet er wat voor over hebben om af te studeren als socioloog aan de UvA.'

Hoe doe je onderzoek naar een groep die op het punt staat om gecriminaliseerd te worden? Het overkwam UvA-studente Sociologie Silke Baas die de vraagzijde binnen sekswerk als onderwerp voor haar BA-scriptie had gekozen. Dit artikel werd gepubliceerd in Sociologie Magazine 2019, #3.

In 2000 is het verbod op de exploitatie van sekswerk uit het Nederlandse Wetboek van Strafrecht gehaald. Dit betekent dat het aanbieden en het faciliteren van sekswerk, zoals het verhuren van een bedrijfsruimte, legaal is geworden. Momenteel ligt er echter een nieuw wetsvoorstel ter discussie in de Tweede Kamer (ingediend door de CU en de SGP) om een deel van de seksuele dienstverlening weer opnieuw strafbaar te stellen. Deze maatregel gaat gepaard met onder andere een verplichte registratie van sekswerkers, het strafbaar stellen van klanten die seks hebben met een onvergunde sekswerker, en het strafbaar stellen van derden die financieel voordeel halen uit sekswerk. Dit laatste betreft diensten waar de sekswerker gebruik van maakt, waaronder een chauffeur of een boekhouder. Allemaal maatregels die worden geïntroduceerd onder het mom van het bestrijden van mensenhandel, oftewel dwangarbeid, in de seksindustrie.

Sociologe in spé Silke Baas besloot klanten van sekswerkers als haar onderzoeksgroep te nemen met als doel om inzicht te krijgen in het stigmatiserend effect dat de nieuwe wetgeving zou kunnen hebben op deze groep. Er is in Nederland nog nauwelijks wetenschappelijk onderzoek verricht naar de vraagzijde van betaalde seksuele dienstverlening. Een opmerkelijk feit, aangezien volgens een GGD-rapport uit 2014 alleen al het aantal klanten van clubs, raamprostitutie en escort-agencies in Amsterdam wordt geschat op een gemiddelde van 195.000 klanten per jaar.

Diversiteit aan klanten

Volgens de Amerikaanse sociologe Elizabeth Bernstein (2001) is de vraag naar betaalde seks de laatste dertig jaar toegenomen en worden de seksuele diensten steeds diverser als gevolg van technologische ontwikkelingen. Naast regulier sekswerk is er een ruime diversiteit aan seksuele diensten, zoals telefoon en online sekscontacten, webcamming en seksshows. Met deze veelheid aan diensten zien we ook een grote diversiteit aan klanten. Het betreft hier een groep mensen die het doelwit zijn geworden voor een nieuwe wetgeving, maar waarover we nog nauwelijks iets weten. Alvorens we een groep burgers strafbaar maken vanwege hun seksueel gedrag, is het wellicht handig om eerst te weten wie deze mannen nu precies zijn en welke behoeften ze hebben. Een taak die bij uitstek is weggelegd voor een socioloog in wording.

De onderzoekster ging van start met het idee om acht oral history-interviews te doen met mannen in Nederland die betalen voor seksuele diensten. Ondanks enige sceptische gedachten over de bereikbaarheid van de onderzoeksgroep begon ze vol goede moed aan haar onderzoek. De eerste vijf interviews kon ze relatief makkelijk regelen. Nadat het eerste interview goed was verlopen en het transcript van het interview duidelijke verbeterpunten aangaf, waaronder de opbouw van het interview, de vraagstelling en het tempo van praten, ging ze vol optimisme van start met de vier andere interviews die in de daaropvolgende weken stonden gepland.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2019, #3. Niets missen van interessant scriptie-onderzoek? Word abonnee van Sociologie Magazine!

Stigmatiserende effecten

Niemand had echter kunnen bevroeden dat juist op dit moment een Christelijke jongerenorganisatie onder de naam van Exxpose (die zichzelf omschrijft als 'een beweging van jonge mensen die de realiteit van prostitutie aan het licht brengt' en streeft naar een samenleving zonder prostitutie), had besloten om een petitie (met 40.000 handtekeningen) aan het parlement aan te bieden waarin zij pleiten voor het overnemen van het Zweedse prostitutiebeleid. Het Zweedse beleidsmodel behelst de criminalisering van alle klanten in de seksindustrie. Achter deze redenering gaat een simplistische dichotome framing schuil waarin de klant als mannelijke potentiële dader wordt neergezet van seksueel geweld en mensenhandel, en de vrouwelijke sekswerker als slachtoffer.

De stereotiepe gender-beeldvorming die aan deze framing ten grondslag ligt, en die helaas ook klakkeloos door de media werd overgenomen in de maatschappelijke en politieke discussie die losbrak na de petitie, had een grote impact op de voortgang van het onderzoek. Maar liefst drie van de vier geplande interviews gingen niet door omdat de respondenten zich hadden teruggetrokken. Het stigmatiserende effect van de petitie was direct voelbaar voor de sekswerk-klanten die in eerste instantie hadden toegezegd om in gesprek te gaan met de onderzoekster. Twee mannen die zich hadden teruggetrokken in de week na de petitie van Exxpose gaven aan zich niet langer comfortabel te voelen om te praten nu criminalisering op de loer lag. Een andere man gaf aan geen vertrouwen meer te hebben met betrekking tot het waarborgen van de anonimiteit van zijn gegevens. Hij vond bovendien dat het in het huidige politieke klimaat niet verstandig zou zijn om dit aspect van zijn leven met de onderzoekster te delen.

Slapeloze nachten

Het terugtrekken van de respondenten kan beschouwd worden als een interessant onderzoeksresultaat. Het laat duidelijk zien wat de implicaties kunnen zijn van stigma, zoals een sociaal-maatschappelijke uitsluiting van klanten, en hoe onveilig de huidige politieke situatie aanvoelt voor deze groep mensen. Echter, het stelt de onderzoeker tegelijkertijd ook zeer op de proef want zonder interviews geen data, en zonder data geen thesis. Met een naderende deadline hijgend in je nek word je als onderzoeker extra op de proef gesteld en liggen slapeloze nachten op de loer.

Tijdens het seminar bespraken we moeilijke aspecten bij het doen van onderzoek naar kwetsbare groepen in de samenleving. Wanneer die zich voordoen moet je als onderzoeker een incasseringsvermogen ontwikkelen om tegenslagen te verwerken en in staat zijn om creatief op zoek te gaan naar nieuwe mogelijkheden om aan je data te komen. Eén van de opties die open stond was het doen van veldwerk in de hoop om rechtstreeks contact te leggen met klanten door middel van een informeel praatje en nadere kennismaking. Toevallig was de docent als een activiste voor sekswerkers-rechten vertrouwd met de wereld van sekswerk, met goede contacten in het veld. Om een nieuwe impuls te geven aan het data-verzamelingsproces vertrokken we samen naar de Wallen op zoek naar respondenten.

Vertrouwd raken

Toch blijft het een grote uitdaging om onderzoek te doen naar deze geproblematiseerde groep. Hoe benader je een sterk gestigmatiseerde groep mensen voor een interview? Op dat moment komt het enkel en alleen aan op het hebben van een goed verhaal. Hoe kan je in twee zinnen iemand overtuigen van het belang van je onderzoek? Silke bereidde een paar korte survey-vragen voor, die ze de klanten zou voorleggen in een eerste kennismaking in de hoop dat ze daarna zouden toestemmen tot een langer interview. Met deze vragenlijst trokken we de Wallen op.

Helaas hadden we geen rekening gehouden met het feit dat net die avond Ajax speelde en de Wallen stiller leken te zijn dan ooit, op een handje vol nietsvermoedende toeristen na. We togen naar een andere prostitutiebuurt bij de Spuistraat. Ook hier was het rustig. De eerste stap bij het doen van veldwerk bestaat uit rondhangen, small talk en vertrouwd raken met de buurt en haar bewoners. Dit stelt je beter in staat om je onderzoeksgroep te herkennen en te bepalen wat een goed moment is om toenadering te zoeken. Maar hoe herken je sekswerkklanten? Van alle sekstoeristen die op de Wallen rondlopen zou iedereen immers een klant kunnen zijn. Na een uur observeren hadden we hier een beter beeld van gekregen en spraken we een tactiek af. Eén van ons ging rustig zitten aan het begin van het straatje en de ander sprak voorbijgaande mannen aan die wel eens een klant zouden kunnen zijn. Een kamerverhuurder wilde weten wat wij daar precies deden. En waarom spraken we voorbijlopende mannen aan? We raakten in gesprek, wat weer interessante informatie opleverde over de context.

Hernieuwde kracht

Met hernieuwde kracht keerden we na een uur weer terug naar de Wallen, in de hoop om nu meer klanten aan te treffen. Dit keer was het een flink stuk drukker. Ajax had gewonnen en de supporters dronken een biertje om de winst te vieren. We hielden een aantal ramen in de gaten en Silke sprak de voorbijlopende klanten aan. Deze tactiek wierp zijn vruchten af. Al gauw gaf een klant aan dat hij er mee instemde om geïnterviewd te worden.

Dit eerste bezoek aan de Wallen had een aantal respondenten opgeleverd. Er volgden nog twee bezoeken waarin Silke dit keer met een vriendin de Wallen bezocht. Met een tijdsinvestering van zestien uur in totaal, en na 66 potentiële klanten aangesproken te hebben, leverde het veldwerk acht korte interviews op van vijf tot zeven minuten en één langer interview van twintig minuten.

Maar acht korte interviews maken nog geen scriptie. Ondanks dat er interessante data voortkwam uit de korte interviews op de Wallen leek het de onderzoekster belangrijk ook in te zetten op de langere interviews. Veel lijntjes werden uitgezet bij bevriende sekswerkers en uiteindelijk meldde zich een nieuwe klant voor een lang interview. Het interview verliep prettig en als gevolg daarvan contacteerde deze behulpzame geïnterviewde een aantal andere klanten om mee te werken aan het onderzoek. Middels deze weg werden nog drie respondenten gevonden voor interviews die circa een tot anderhalf uur per stuk in beslag namen. Na een hoop telefoontjes waarin geïnterviewden gerust werden gesteld omtrent hun privacy en een aantal reisjes door heel Nederland om op afgesproken locaties te komen, was de dataset een stuk rijker. Je moet er wat voor over hebben om af te studeren als socioloog aan de UvA.

Leerzaam proces

Alle vier respondenten hadden achteraf nog contact gezocht met de onderzoekster om te vertellen dat zij het interview prettig vonden en zelfs leerzaam. Ze gaven aan dat ze het fijn vonden om hun verhaal over dit geheime aspect van hun leven een keer kwijt te kunnen zonder veroordeeld te worden.

Onderzoek doen naar deze groep was een leerzaam proces dat interessante onderzoeksresultaten opleverde. Ten eerste wijst het op de implicaties van criminalisering zoals een toenemend stigma op het kopen van seksuele diensten. Ten tweede maakt dit duidelijk dat deze groep wel degelijk een stem heeft waarnaar geluisterd dient te worden voor een beter begrip en inzicht in wat er in de seksindustrie speelt. En ten derde laat het zien hoe beleidsvoorstellen en reacties hierop, zoals een petitie die oproept tot criminalisering, rechtstreeks invloed kunnen hebben op het doen van sociaalwetenschappelijk onderzoek en kunnen  leiden tot methodologische puzzels. En dat noopt een goede onderzoeker tot flexibiliteit, creativiteit en doorzettingsvermogen.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2019, #3. Niets missen van interessant scriptie-onderzoek? Word abonnee van Sociologie Magazine!

Silke Baas is een PhD-kandidaat aan de Universiteit Utrecht. Ze deed eerder haar bachelor Sociologie en onderzoeksmaster Social Sciences aan de Universiteit van Amsterdam. Haar academische focus ligt rond gender(on)gelijkheid in de Nederlandse samenleving, vrouwen op de arbeidsmarkt en de organisatie van genderinclusieve gezondheidszorg.

Dr. Marie-Louise Janssen is docent-onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Haar interessegebied vormt zich rondom gender & sexuality studies en haar onderzoek gaat over sekswerk, migratie en mensensmokkel.

Literatuur

The meaning of the Purchase: Desire, Demand and the Commerce of Sex. E. Bernstein (2001) In: Ethnography (2): 389-420.
“Ik wil geen mikpunt van spot zijn.” Een case study naar de rol van stigma in het leven van mannen die betalen voor seksuele diensten. S. Baas (2019) Bachelor scriptie, Universiteit van Amsterdam.